Салафизмнен Шәфиғилікке дейінгі жол (2 бөлім). (Басы өткен бөлімде)

Айналамда үнемі бір ғана есімдер қайталана беретін: Имам Ахмад, Ибн Таймия, Ибн әл-Қайим және өзге де сәләфизм өкілдері. Бұл мені шаршата бастады. 

Мен рухани тығырыққа тірелгенімді сезіндім. Бар ынтаммен өткен ғасырлардағы ірі ғалымдардың еңбектерін негізге алатын ұстаздардан білім алғым келді. Бірақ бір байқағаным – айналамда үнемі бір ғана есімдер қайталана беретін: Имам Ахмад, Ибн Таймия, Ибн әл-Қайим және өзге де сәләфизм өкілдері. Бұл мені шаршата бастады. Мен басқа мәзһабтардың ғалымдары туралы мүлде бейхабар екенімді, кітаптарын былай қойғанда тіпті олардың есімдерін де білмейтінімді түсіндім.

Әлбетте, «усул әл-фикһ» пен «мақасид аш-шариға» еңбектері арқылы Мәлики мәзһабына деген құрметім оянды, бірақ ол мәзһабтың өкілі болып саналатын бірде-бір мұғалімді таба алмадым. Саудиялық ұстаздарымның Шәфиғи мәзһабы туралы жылы пікірлерін естігенім болмаса, олардың еңбектерінен тәлім алатын ұстаз да табылмады.

Көңілім құлазып, сол жылы қажылық сапарына аттанып, жүрегімдегі бос алаңды Раббыма арнап дұға еттім: «Уа, Алла, маған шынайы білім иелерін жолықтыр!» – деп. Қажылықтан оралған соң, бұрын өзіммен бірге білім іздеген бауырыма ескі ғалымдардың кітаптарынан оқытатын ұстаздың тапшылығы жайлы мұңымды шағып едім, ол бұл жолы кідірместен екі ұстазды ұсынды. Бірі – араб тілі грамматикасынан сабақ берген салафит Халил Мубарак деген ұстаз. Ал екіншісі – Шәфиғи мәзһабы бойынша фиқһ оқытатын кісі. Алайда ол бір ескерту жасады: «Бірақ бұл ұстаз ақидада әшғарит...» деді.

«Бидғатқа түсіп кетпеймін бе? Сеніміме нұқсан тимей ме?» – деген үрей мазалады. 

Мен үшін ол кезде басты мақсат – мәзһабты тереңірек үйреніп, Ислами білімімді кеңейту болатын. Сондықтан бұл жайтқа көз жұмып қарауға дайын болдым. Оның үстіне, мен ол кісіден тек фиқһ оқимын, ақида емес, деп ойладым. Бұл маған үлкен қауіп болып көрінген жоқ. Дегенмен жүрегімде аз да болса алаң болды: «Бидғатқа түсіп кетпеймін бе? Сеніміме нұқсан тимей ме?» – деген үрей мазалады. Сондықтан оқуды бастамай тұрып, истихара намазын оқыдым. Жаратушы Алла маған тағы да жол ашты – күн тәртібім өзгеріп, ұстаздың сабағына тұрақты қатысуыма мүмкіндік туды. Бұл – Раббымның менің истихарамды қабыл еткенінің белгісі іспетті еді. Осылайша менің араб тілі ғылымын әрі Шәфиғи фиқһын үйрену жолындағы сапарым басталды. Осы жол – менің сәләфизмнен кетуіме жол ашқан алғашқы бет бұрысым еді.

Сәләфизмнен Шәфиғи мәзхабына бетбұрыс: Тар жол, тайғақ кешу

Фиқһи үкімдерді түсінбей тұрып дәлел сұрау – білімдіге емес, әуесқойға тән қасиет 

Шәфиғи мәзһабының фиқһын оқи бастағанымда, мен алғаш рет шынайы дәстүрлі білім жолы - кітапты мәтіннен оқу әдісін бағалай алдым. Бұл жол — дәлелдер мен тікелей хадистермен емес, ең әуелі құқықтық түсініктермен танысудан басталды. Мен мазһаб ішіндегі ұстанымдардың дәлелдерін толық үйренбегеніммен, олардың жүйелілігі мен тереңдігін байқап, үлкен ғибрат алдым. Ұстазым: «Бұдан да ауқымдырақ фиқһ кітаптарында дәлелдерге көбірек мән берілетіндігін» айтты. Ол рас еді – себебі алдымен дәлелдерді емес, әуелі фиқһи үкімдерді түсіну шарт. (Фиқһи үкімдерді түсінбей тұрып дәлел сұрау – білімдіге емес, әуесқойға тән қасиет). Сол себепті, оқуымды жалғастыра бердім.

Бірақ, бір қызығы – менің Исламдағы сәләфиттік дүниетанымым алғашқы рет фиқһ оқу арқылы емес, араб тілін оқу арқылы шайқала бастады. Мен ол кездері араб тілін сүйіп оқитынмын. Бұл да Алланың қалауы шығар. Ұстазым Шейх Халил маған: «Өзге пәндерге өтпей тұрып, араб тілін меңгерудің өте маңыздылығына назар аудартты. Егер сен Құран мен Сүннетті түсінгің келсе, араб тіліне ғашық бол!» – деп үйретті. Оның кеңесімен мен Ибн Хишам әл-Ансари есімді ертеректегі шоқтығы биік ғалымның «Қатр әл-Нада» атты әйгілі грамматикалық еңбегін оқи бастадым. Бұл – тек тіл білімі емес, араб поэзиясы, Құран тәпсірі, тілдік нәзіктік пен қисынға тұнған терең еңбектердің бірегейі. Осы кітапты оқыған сайын, мен шынайы ғылымның дәмін сезіндім. Кітапқа деген құмарлығым соншалық, ұстазыммен бірге екінші жартысын екі айда бітіріп шықтым.

Сәләфизм өкілдерінің арасында дәл осындай тереңдікке жеткен мұғалімдерді таба алмадым. Көпшілігі тек Ибн Таймия мен Ибн әл-Қайимнің және саудиялық ғалымдардың сөздерін қайталайтын

Сол жазда Канадаға демалысқа барғанымда, бұл кітап менің ғылыми стандарттарымның өлшемі боп қалды. Енді мен заманауи ғалымдардан осындай деңгейдегі талдау мен білім күттім. Бірақ, өкінішке қарай, сәләфизм өкілдерінің арасында дәл осындай тереңдікке жеткен мұғалімдерді таба алмадым. Көпшілігі тек Ибн Таймия мен Ибн әл-Қайимнің және саудиялық ғалымдардың сөздерін қайталайтын, бірақ олардың кітаптарына терең бойламайтын еді.

Сол жаздан кейін Ар-Рияд қаласына оралғанымда, ертедегі өмір сүрген ғалымдардың еңбектерінен шаббытты іздеуім керек екендігін ұқтым. Мен өзімнің бұрын оқыған салафит ұстаздарымның шеңберінен шығып, өткен ғасырлардағы ғалымдардың еңбектеріне бет бұруым керектігін ұқтым.

Осы шабытпен, мен Шәфиғи мәзһабының орта және жоғары деңгейлі мәтіндеріне кірістім. Алдымен имам Зайнуд-Дин әл-Малайбаридің «Фатх әл-Муин» атты фиқһ кітабын, сосын оған жазылған имам әл-Махаллидің «Жами’ әл-Джауами» түсіндірмесін оқыдым. Бұл кітаптар – жай ғана құқықтық ереже жиынтығы емес, бүкіл бір шариғи ойлау жүйесін көрсететін терең туындылар.

Осы кезде менің салафиттік көзқарасым мен Шәфиғи мәзхабы арасында үлкен қайшылықтар барын түсіндім. Мысалы, Шәфиғи мәзһабының барлық үлкен ғалымдары – имам әл-Джуайни, имам әл-Ғазали, имам ән-Нәуәуи, аз-Зарқаши, әл-Хайтами, әс-Ширбини, ар-Рамли және, әрине, Зайнуд-Дин әл-Малайбари – барлығы ашариттік сенімде болған. «Фәтхуль Мубин» есімді кітаптың өзі жан-жақты жазылған терең мәтін. Бұл – мен үшін үлкен сұрақ тудырды: Қалайша мұндай білімді, тақуа және терең ойлы ғалымдар «ақидада қателескен» бола алады?

Тағы бір мәселе – төрт мәзһабтың барлығы Пайғамбарымыз ﷺ-ның қабірі басында тұрып, дұға етуді рұқсат етеді. Ал сәләфизм мұны үлкен бидғат, тіпті ширк деуге дейін барады.  

Одан бөлек, күпірлік пен тәкфир (біреуді кәпірге шығару) мәселесіне қатысты фиқһи ережелердің өзі де сәләфизмнен мүлде өзгеше екен, мысалы, біреуді кәпірге шығару адамның амалынан гөрі, сеніміне байланысты. 

Осы тұрғыда мені бір мәселе алаңдататын, ол – мазаратта (зиратта) намаз оқу туралы үкім. Шәфиғиттер оны мәкрүһ, бірақ харам емес дейтін. Мен бұл мәселені қолымнан келгенше зерттеп бақтым. Мысалы, қабірстанда намаз оқу неге тыйым салынғандығын түсіну үшін өзімнің үлкен кітапханамда (онда сол кезде 10-12 сөре кітап жиналған еді) 6-8 сағат отырдым. Ақыры, тыйым салынудың "ширкпен" байланысты емес, мәйіттің шіруінен кейін қабірдің беткі жақтарына шығатын ластық екеніне көз жеткіздім. Бұл мәселеге қатысты өте ертеде өмір кешкен Ибн әл-Мундирдің кітаптары сынды кітаптардан осы жайындағы ижтихатты іздедім, ақырында түсінгенім: қабірстанда намаз оқудың таласты мәселеге айналуы Тек Ибн Таймиядан кейін басталған екен. 

Осы қарамақайшылықтардың бәрі мені алаңдатты. Әсіресе, мені аталмыш ғалымдардың бәрінің сүйенген дәлелдері барын көргенде алаңдауым одан да қатты артты. Олар сол аят пен хадистерді қазіргілерден басқаша түсіндірген еді.

Түсініктің түбіне үңілу: тіл, ақыл және шариғат

Сол кезде мен сәләфиттер айтып жүрген «Құран мен Сүннетке ілесу керек» және «дұрыс пікір осы» деген байламдар көбіне білімге емес, надандыққа негізделгенін аңғардым

«Усуль әл-фиқһ» пәнін оқи жүріп, мен тілді, ақыл-ойды және фиқһты байланыстырып зерттеуге қызыға бастадым. Осы пәнді оқи отырып, Құран мен Сүннетті ғылыми дұрыс қолданудың не екенін ажырата алатын болдым. Әрідесе, араб тілін әрі қарай тереңдете оқи отырып, бір аятты не хадисті түсіндірудегі пікір алуандығы (ихтилаф) көбіне тілдік деңгейде туындайтынын байқадым. Тілді жетік меңгермегенде және мәтіндер арасындағы байланысты ескермегенде, аят пен хадисті оңай бұрмалап алуымыз мүмкін екенін түсіндім. Сол кезде мен сәләфиттер айтып жүрген «Құран мен Сүннетке ілесу керек» және «дұрыс пікір осы» деген байламдар көбіне білімге емес, надандыққа негізделгенін аңғардым. 

Сәләфиттердің: «Біздің түсінігіміз – жалғыз дұрыс түсінік, өйткені ол Құран мен Сүннетке негізделген» деген уәждері кенеттен мәнін жоғалта бастады.

Кез келген адам Құран мен Сүннеттен үзінді келтіріп, оны өз көзқарасын дәлелдейтіндей етіп ұсына алатын. Мәселе аят пен хадисті келтіруде емес, оны ҚАЛАЙ түсіндіріп, КІМНІҢ тәпсіріне сүйеніп пайдалануда еді. Содан кейін, сәләфиттердің: «Біздің түсінігіміз – жалғыз дұрыс түсінік, өйткені ол Құран мен Сүннетке негізделген» деген уәждері кенеттен мәнін жоғалта бастады.

Сонымен қатар мен ғылым жолындағы ізденістерімді жалғастырып, бұрынғы заманның әйгілі ғұламаларының еңбектеріне үңіле түстім. Олар — Әшғариттік немесе Мәтуридиттік сенім жолын ұстанған, кейбірі сопылық іліммен сусындаған тұлғалар еді. Дегенмен, бұл ғалымдардың еңбектері көбіне діни емес, тіл, логика, риторика сияқты ғылым салаларында кеңінен пайдаланылған. Солардың қатарында имам ат-Тәфтәзәни, имам Ибн Мәлик, имам аз-Джалазари, имам әс-Суюти, имам ан-Нәуәуи сынды ірі ойшылдар мен фиқһшы, хадисші ғалымдар бар.

Осы жолдағы кейбір дәрістер мен кітаптар мені терең ойға батырды. Әсіресе, ұстазымның ағасы шейх Абдур-Рашид әл-Мауләуиден алған «Тафсируль-Джалалайн» сабағы мен үшін ерекше әсерлі болды. Сол кезде бір шындықты анық ұқтым: қаншама шәкірттер өзін ерте ғалым санайтын, бірақ ілімде тереңдігі жоқ мұғалімдердің жанында уақытын зая өткізіп жүр! Ал шейх Абдур-Рашид болса, Құранның әрбір аятына үңілгенде, оны фиқһ негіздерімен, грамматикалық құрылыммен, шешендік өнермен, сөз тудыру заңдылықтарымен және құқықтық үкімдермен ұштастыра отырып, терең мағынаға бойлай білетін.

Айта кетерлігі — сол дәрістерге жергілікті саудиялық сәләфит тафсирші де қатысып жүрді. Өзі өте кішіпейіл, жақсы адам еді. Ол тафсир бойынша алған докторлық дәрежесінің бұл дәстүрлі ілім алмасу тәсілімен тең келе алмайтынын түсінген-ді. Сондықтан ол да шәкірт секілді отырып тыңдап, жаңа білімге ықыласпен ден қойды.

Енді менің алдымда екі-ақ жол бар еді. Біріншісі – ғасырлар бойы ислам тарихын зерттеп, ілімнің шыңына жеткен, ішінде өз ұстаздарым да бар, атақты Шәфиғи ғұламалардың барлығы адасты деп сену және де қазіргі сәләфилер, соның ішінде өзім де, олардан артық білемін деп ойлау. Екіншісі – олар емес, мен соқыр еліктеушілікпен, яғни тақлидпен жүргенімді мойындап, шындық алдында бас ию.

Бидғат мәселесіне қайта оралу: Ақиқат қайда?

Мен бидғат ұғымын сәләфиттер қалай түсінді дегенге емес, бұрынғы ұлы ғалымдар бұл туралы не дегеніне үңілгім келді.

Шешім қабылдайтын сәт туған еді. Сол жылы жазда мен үйге оралмауды жөн көрдім. Оның орнына ар-Риядта қалып, екі ай ішінде бидғат тақырыбына арналған жеті түрлі кітапты оқып шығуға бел байладым. Бұл тақырыпқа деген қызығушылығым бұрыннан оянған болатын. Әсіресе, имам әш-Шәфиғидің өзі бидғатты жақсы және жаман деп екіге бөлгенін оқығаннан кейін, бұл мәселеге байыппен қарау қажет екенін ұқтым. Мен бұл ұғымды сәләфиттер қалай түсінді дегенге емес, бұрынғы ұлы ғалымдар бұл туралы не дегеніне үңілгім келді.

Сөйтіп, ізденістерімнің нәтижесінде «бидға» мәселесіне Ислам тарихындағы ғұламаларының көбісінің ұстанымы, менің ұстанымымнан әлдеқайда бөлек екеніне көзім жетті. Ислам тарихындағы Ислам ғалымдарының басым көпшілігі «бидғаттың бәрі жаман емес» деп айтып келген және олар бұл сөздерінде Құран мен Сүннетке сүйенетін. Олар діндегі жаңа нәрсенің барлығы жаман емес, егер ол шариғаттың негіздеріне қайшы келмесе, ол пайдалы әрі мақұлданған деп білетін. Алайда, олармен келіспейтіндер де пікірлерін Құран мен Сүннетке сүйейді.

Сол бір сәтте мен исламның әрдайым оп-оңай түсінікті бола бермейтінін анық ұқтым. Иә, біз, мұсылмандар, Құран мен Сүннетке сүйенеміз. Бірақ Құран мен Сүннетті түсіндіру ісі біз ойлағандай біржақты, жеңіл дүние емес екен.

Иктиләф – пікір алуандығы – ислам тарихының алғашқы кезеңінен бастап пайда болды. Ғалымдар оны реттеудің жолын табу үшін терең зияткерлік және әлеуметтік жүйелер қалыптастырды. Олар пікір алуандығын дұшпандық емес, ілімнің байлығы деп ұқты.

Ал сәләфилік ағым «бәріміз Құран мен Сүннетке оралайық» деп үндеу тастағанымен, ижтихадты (дербес үкім шығару қабілетін) жоққа шығарған жоқ. Керісінше, ол иджтихадты өз идеологиясына бағындыруға тырысты. Соның салдарынан бұл қозғалыс үмбеттің ішінде ішкі қайшылықтар туғызып, үмбетті іштей құртатын дауға айналды.

Бұл – шыдамның соңғы шегі еді. Сол бір жаздан кейін өзімді «сәләфимін» деп атай алмайтынымды анық ұқтым. Мен үшін фиқһта Имам Шәфиғидің мәзһабын дұрыс деп мойындап, бірақ сол мәзһабтың ірі ғалымдарын – олар ақидада ашғарит болғаны үшін – Жаратушы жайлы танымда қателескен деу ақылға да, иманға да сыймайтын қайшылық боп көрінді.

Ең дұрыс әрі қауіпсіз жол ол – Құран мен Сүннетті Ислам тарихындағы ғұламалардың басым көпшілігі қалай түсінсе, солай қабылдау.

Сол секілді, бидғат мәселесінде де аз ғана топ ұстанған ұстанымға қатып қалудың мәні қалмады. Әсіресе ол көзқарас бүкіл үмметтің емес, тек белгілі бір шеңбердің тар түсінігіне сүйенген болса. Мен үшін Нәждтік (саудиялық) сәләфизмді «жалғыз хақ жол» деп есептеу де ақиқатқа жанаспайтын болды, өйткені ислам тарихында сан ғасыр бойы өмір сүрген сүннит ғалымдары сәләф солихин (алдыңғы буын) ғұламаларының жолын басқаша ұғып, басқаша тәпсірлеген.

Сөйтіп мен бір байламға келдім: ең дұрыс әрі қауіпсіз жол ол – Құран мен Сүннетті Ислам тарихындағы ғұламалардың басым көпшілігі қалай түсінсе, солай қабылдау. Ал, 1900-жылдары ғана жайыла бастаған сәләфизм бағытын тек надандықтан немесе тәкаппарлыққа сүйеніп ұстану қауіпті.

Ең болмағанда, ертең Алланың құзырында тұрып: «Уа, Раббым, мен Пайғамбарлардың шынайы мұрагерлері болған ғалымдарға ілесуге бар күш-жігерімді жұмсадым. Өз нәпсіме, білместігіме не болмаса жүрегі мен ақылы бүгінгінің былғанған заманымен ластанған кейінгі буын өкілдерінің үрей мен күмәнге толы идеологияларына ермедім» деп айта алсам болғаны», – деп үміттенемін.

Сәләфизмнен кейін мен кіммін?  

Сәләфизмнен бас тартқан соң, ішімнен сұрақ туды: «Енді мен кіммін? Әшғарит және суфи болудың уақыты туды ма?» Бұл ой мені қатты толғандырды. Осылайша, бұрын «бидғатшы», «кәпір» деп айыптап, ұзақ  жүруге тырысқан Әшғариттер мен суфилердің әлемінің есігін өзіме айқара аштым.

Өкінішке қарай, сопылар арасында да сәләфизмнен байқаған сол баяғы топтық ойлау, өз тәпсірін абсолютке айналдыру және шектен шыққан радикалдық ұстанымдарды көрдім.

Алайда, өкінішке қарай, сопылар арасында да сәләфизмнен байқаған сол баяғы топтық ойлау, өз тәпсірін абсолютке айналдыру және шектен шыққан радикалдық ұстанымдарды көрдім. Дегенмен де, оларда бір артықшылық бар еді: Әшғарилер мен сопылар жалпы алғанда, сәләфиттерге қарағанда ислам ілімдерін тереңірек оқыған, жан-жақтырақ әрі сауаттылығы әлдеқайда жоғарылау еді.

Мен жолықтырған көптеген сәләфит ғалымдарының білім деңгейі көбіне жай уағызшы деңгейінен аса қоймайтын.

Иә, кейде өте білімді сәләфит ғалымдары кездесуі мүмкін. Бірақ менің жеке тәжірибеме сүйенсек, бұл – сирек кездесетін жағдай, жалпыға ортақ заңдылық емес. Қарапайым ғана мысал: дәстүрлі медреселерде оқып шыққан шәкірт, тіпті базалық деңгейде болса да, толық бір мәзһабты меңгереді әрі алты хадис кітабын оқып шығады. Ал мен жолықтырған көптеген сәләфит ғалымдарының білім деңгейі көбіне жай уағызшы деңгейінен аса қоймайтын.

Бұл – менің жеке, субъективті пікірім. Менімен келіспеуге толық құқылысыз.

Көзқарас кеңістігім ұлғая түскен сайын, сәләфиттер сияқты өз ойының шеңберінен шыға алмай, соған шырмалған өзге адамдармен де бетпе-бет келдім. Солардың бірі — Ар-Рияд та оқып жүрген «барәлуи бағытын» ұстанатын аға шәкірт еді. Ол айналасындағы барша «уаххабилерге» еш іркілместен күпірлік үкімін жаудырып отыратын. Бірде оған қарап: «Біліміңе құрметім бар. Бірақ сен дәл сол — өзің ұнатпайтын уаххабилер сияқты әрекет етіп жүрсің», – дедім.

Кейін мен сопылық жолындағы өзге жандармен таныстым. Олар маған: «Сен енді сәләфизмнен бас тартқаның үшін таспих ұстап, зікір айтуды бастауға, белгілі әулиелердің мазарларына зиярат етуге тиіссің», – деп, өздерінің ұстанымдарын қабыл еткізуге тырысатын. Бірақ мен ондай шақыруларды бірден қайтарып тастадым. Себебі, мен ақиқатты іздеп жүрген жанмын. Мен жай ғана ескі шеңберден шығып, жаңа бір шеңберге кіруді көздейтін адам емеспін.

Мен үшін ол кезде анық болған бір шындық бар еді: жаңа бір топқа қосылу – мәселенің шешімі еместін. Шешім – шынайы білімде. Сол сәттен бастап мен өзімнің ішкі қуатымды жинап, ақыл-санамды Әшғарилік ілімі мен сопылық мұраны терең түсінуге шоғырландыруым керектігін ұқтым... (Жалғасы бар). 

Аударып, дайындаған: islam.kz