1. Кіріспе: Жоғалған адамдық бейне – Құрандағы қасыретті қисса
Адамзат тарихының қатпарларында ұмытылмас із қалдырған, ойлы жанның жүрегін сыздатып, санасына салмақ түсіретін оқиғалар аз емес. Солардың бірі әрі бірегейі – «Сәбт қауымының» басынан кешкен қасіретті тағдыры. Бұл жай ғана өткен күннің күңгірт шежіресінде қалған ертегі-аңыз емес, керісінше, Құран Кәрімнің нұрлы аяттарында мәңгілік ғибрат ретінде таңбаланған, әрбір буынынан өкініш пен өсиеттің лебі есетін ауыр қисса. Осы мақаланың негізгі мұраты – көне дәуірдің қойнауында қалған осы бір оқиғаның сырлы пердесін ашып, оның тереңінде бүгіліп жатқан рухани сабақтар мен адами құндылықтарды көркем тілдің кестесімен өрнектеп, оқырман қауымды ой тұңғиығына жетелей отырып, жүрек көзімен пайымдауға үндеу.
Бұл қисса – шексіз мейірім Иесі, Жаратушы Хақтың қасиетті әміріне қарсы келудің, Оның белгілеген шекарасынан аттап өтудің және пенделік айлакерлікке, өзін-өзі алдауға барудың қаншалықты аянышты, қаншалықты қайғылы ақырға соқтыратынын паш ететін мәңгілік ескерту. Құранда баяндалатын әрбір қисса секілді, «Сәбт иелерінің» оқиғасы да жай ғана тарихи деректердің жиынтығы емес, ол – адам психологиясының күрделі қырларын, қоғамдық өмірдің бұлжымас заңдылықтарын және илаһи әділеттіліктің салтанат құруын айшықтайтын терең мағыналы хикая.
Бұл оқиға адамның өз нәпсісімен арпалысын, қоғам алдындағы жауапкершілігін және Жаратушының шексіз даналығы мен құдіретін тереңірек ұғынуға жетелейді. "Жоғалған адамдық бейне" деген тіркес – бұл қауымның тек сыртқы келбетінің ғана емес, ең алдымен, ішкі дүниесінің, рухани болмысының азғындап, адамдық қасиеттерден жұрдай болуының ащы шындығын меңзейді. Өйткені, Құран хикаяларының негізгі мақсаты – өткеннен сабақ алып, бүгінгі мен болашақтың бағытын айқындау, адамзатты рухани кемелдікке бастау.
2. Сынақ: Теңіз жағасындағы оқиға – Сенбі сынағы
Ежелгі замандардың бірінде, көкшіл теңіздің жағалауында, табиғаты көркем бір мекенде Исраил ұрпақтарынан тараған бір қауым ғұмыр кешіпті. Кейбір тарихи деректер бұл елді мекенді Айла, Мадьян немесе Табарийа деп те атайды. Ол заманда Алла Тағала бұл қауымға Сенбі күнін, яғни "Сәбт" күнін ерекше құрметтеуді, сол күні барлық дүние тіршілігінен, әсіресе, негізгі кәсіптері болған балық аулаудан тыйылуды қатаң түрде бұйырған еді. Бұл жай ғана тыйым емес, олардың Жаратушыға деген мойынсұнуы мен тақуалығын, иман беріктігін сынайтын үлкен бір илаһи сынақ болатын. "Сәбт" сөзінің өзі "демалыс", "тыныштық" деген мағынаны білдіретіндіктен, бұл күн рухани тазаруға, ғибадатқа, Жаратушыны еске алуға арналуы тиіс еді.
Алайда, Алланың шексіз даналығымен құрылған сынақтың бір ерекшелігі – дәл сол қасиетті Сенбі күндері сансыз балықтар жағаға жақын келіп, топ-тобымен су бетінде шоршып, қол созым жерде жүзіп жүретін. Тіпті, кейбір риуаяттарда балықтардың үйлерінің есігіне дейін келетіні айтылады. Ал аптаның басқа күндері олар тереңге кетіп, көзге аз түсетін, аулауға қиын болатын. Бұл жағдай қауым үшін шыдап болмас азғыру, нәпсіні қоздыратын үлкен бір сынақ болды. Құран Кәрімде "Ағраф" сүресінің 163-аятында бұл жағдай былайша суреттеледі:
"Олардан (яһудилерден) теңіз жағасындағы кент (тұрғындары) туралы сұра. Сол уақытта олар Сенбі күні шектен шығатын еді: Сенбі күні балықтары су бетіне шығып, оларға келетін, ал Сенбі болмаған күні келмейтін. Оларды бұзықтықтары (фисқ) себепті осылай сынадық".
Бұл аяттан байқағанымыздай, сынақтың өзіндік ерекшелігі – тыйым салынған нәрсенің тартымдылығын арттыру арқылы адамның ішкі таңдауын, шынайы тақуалығын немесе нәпсіге ергіштігін айқындау. Алла Тағаланың "Оларды бұзықтықтары себепті осылай сынадық" деуі, олардың бойында бұрыннан бар әлсіздіктердің, күнәға деген бейімділіктің болғанын аңғартады. Демек, балықтың дәл Сәнбі күні көптеп келуі – бұл жай ғана кездейсоқтық емес, жүректердегі жасырын ниеттерді, пенденің шынайы бет-бейнесін ашуға бағытталған илаһи сынақ еді. Бұл жағдай адамның ерік-жігері мен таңдау еркіндігінің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Тыйым мен азғырудың, руханилық пен дүниеқорлықтың арасындағы адамның таңдауы – оның ақырғы тағдырын шешетін таразы басы іспетті.
3. Азғындыққа апарған айла-шарпы: тыйымды айналып өтудің ақыры
Нәпсінің құрығына ілігіп, дүниелік пайданың буына мастанған қауымның бір бөлігі, кейбір деректер бойынша, басым көпшілігі, Алланың әмірін тікелей бұзуға жүректері дауаламай, айлакерлікке, қулық-сұмдыққа көшті. Олар өздерінше "ақылды" жол тауып, тыйымды айналып өтпек болды.
Олар Сенбі күні балық ауламаған болып, жұма күні кешкісін теңіз жағасына келіп, ауларын құрып, терең шұңқырлар қазып, су тоғатын тоғандар жасап қоятын болды. Сенбі күні ешкім байқамағандай, балықтар сол қазылған шұңқырлар мен құрылған ауларға өздері келіп түсетін. Ал жексенбі күні таң ата, олар сол жиналған балықтарды еш қиындықсыз жинап алып, "біз Сенбі күні аулаған жоқпыз, тек дайын тұрған олжамызды алдық" деп өздерін-өздері жұбататын. Осылайша, олар Алланың әмірін аяққа таптап, Оны алдадық деп ойлады. Бұл күнәһар іс бірте-бірте қауым арасында кеңінен таралып, нәтижесінде халық іштей үш топқа бөлінді:
- Күнәһарлар тобы: Алланың тыйымын біле тұра, оны айлакерлікпен бұзып, нәпсілерінің қалауына ергендер. Олар өздерінің бұл әрекеттерін ақтап, тіпті басқаларды да осы жолға тартуға тырысты.
- Ескертушілер тобы (жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюшылар): Бұл – қауымның ішіндегі иманды, тақуа жандар еді. Олар күнәһарлардың бұл әрекеттеріне үнсіз қала алмай, оларға барынша насихат айтып, Алланың қаһарынан, келетін жазасынан сақтандыруға тырысты. Оларға кейбіреулер: «Алла (дүниеде) тып-типыл қылатын немесе (ақыретте) өте қатты жазалайтын қауымға не үшін насихат айтасыңдар?!" дегенде, олар: «(Бұл насихатымыз) Раббыларыңа (айтар) себеп-сылтауымыз болсын және, бәлкім, олар (Алланың әміріне қарсы келуден) сақтанар» деп жауап берді.
- Үнсіз қалғандар тобы (бейтараптар): Бұл топтағылар өздері күнәға батпаса да, қоғамдағы бұзықтыққа, Алланың әмірінің аяққа тапталуына көз жұма қарап, жамандыты тыйюға, ескертушілерге қолдау көрсетуге тырыспады. Олардың ұстанымы "өз басым аман болса болды" немесе "бұларға айтқанмен пайда жоқ" дегендей немқұрайлылыққа саятын еді.
Айлакерлік – бұл тікелей қарсылықтан да қауіптірек дерт. Өйткені, ол адамның ар-ұжданын алдауға, күнәні жеңілдетіп, тіпті оны дұрыс деп қабылдауға алып келеді. Бұл – рухани соқырлықтың, жүректің қатаюының айқын белгісі. Сәбт қауымы тыйымды білді, бірақ нәпсінің жетегінде кетті. Тікелей бұзуға батылдары жетпеген соң, "заңды" жолмен айналып өтуге тырысты. Бұл айлакерлік олардың өздерін алдауы ғана еді, өйткені Алланы алдау мүмкін емес. Олардың бұл әрекеті күнәні мойындамаудың, онымен күресуден бас тартудың, тәубеге келу жолын кесудің көрінісі болды.
Қоғамның осылайша үш топқа бөлінуі – кез келген дағдарыс сәтінде, сынақ келгенде байқалатын табиғи құбылыс. Ескертушілердің азшылықта қалып, көпшіліктің не күнәға белшесінен батуы, немесе "менің қатысым жоқ" деп үнсіз қалуы – сол қоғамның рухани иммунитетінің әлсірегенін, іштей іріп-шіри бастағанын көрсетеді. Ескертушілер өздерінің азаматтық және діни міндеттерін атқарып, "Раббыларыңа үзіріміз болсын" деп, Алла алдындағы жауапкершіліктерін сезінді. Ал үнсіз қалғандардың позициясы – бұл немқұрайлылық, қорқақтық немесе үмітсіздік болуы мүмкін. Алайда, илаһи заңдылық бойынша, жамандыққа үндемеу, оған қарсы тұрмау – бұл да үлкен жауапкершіліктен қашу, тіпті сол күнәға ортақтасумен тең. Бұл ішкі бөлінушілік, ақыр соңында, илаһи жаза келгенде кімнің құтылып, кімнің жазаға ұшырайтынын анықтауға негіз болды. Бұл оқиғадағы "айлакерлік" (حيلة) ұғымы қазіргі замандағы діни қағидаларды немесе мемлекеттік заңдарды өз пайдасына қарай бұрмалап, айналып өтуге тырысатын әрекеттермен салыстыруға болады.
4. Қаһарлы жаза: Маймылға айналу
Ескертушілердің жанайқайына, насихат сөздеріне құлақ аспай, азғындықтары мен тәкаппарлықтарында шектен шыққан, Алланың әмірін ойыншыққа айналдырған қауымға ақыры Раббының қаһарлы жазасы түсті. Бұл жаза – адамзат тарихындағы ең ауыр, ең ғибратты жазалардың бірі еді.
Құран Кәрімнің бірнеше жерінде олардың адамдық келбетінен айырылып, масқара болған, қорланған маймылдарға айналғаны туралы қатаң ескерту бар. "Бақара" сүресінің 65-аятында: «Расында, сендер Сәнбі күні (тыйымды бұзып) шектен шыққандарыңды білдіңдер. Сонда Біз оларға: «Қор болған маймылдарға айналыңдар!» – дедік» делінсе, "Ағраф" сүресінің 166-аятында да: «Олар тыйым салынған нәрседен бас тартпай, шектен шыққан кезде, Біз оларға: «Қор болған маймылдарға айналыңдар!» – дедік» деп қайталанады.
Сонымен қатар, "Маида" сүресінің 60-аятында Алланың ашуына ұшырап, қарғысына қалғандардың арасында маймылдар мен доңызға айналғандар бар болғандығын ашық айтады. Кейбір тәпсіршілер, мысалы Ибн Касир (р.а.), тәбиғин Қатададан (р.а.) жеткен риуаятқа сүйеніп, қауымның қарияларының доңызға, ал жастарының маймылға айналғанын айтады. (Жалғасы келесі бөлімде)
