Бұл мәліметтер мына ғалымдардың материалдарына негізделген:

• Владимир Николаевич Басилов – тарих ғылымдарының докторы, Ресей Ғылым академиясының Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институтының Орта Азия және Қазақстан халықтарының этнографиясы бөлімінің меңгерушісі.

• Джамалия Халиловна Кармышева – белгілі қазақстандық этнограф, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнология институтының қызметкері.

Көшпелі түркі тайпаларын исламға тарту әрекеттері Халифа Хишамның (724–743) дәуірінде басталғанымен, бұл әрекеттерден айтарлықтай нәтиже шықпады. Тек X ғасырда ғана жекелеген көшпенді топтардың исламға өткендігі белгілі болды. Ибн-Хаукальдың дерегі бойынша, Сырдарияның сол жағалауындағы Сүткент қаласында «мешіт бар, онда ислам қабылдаған оғыз бен қарлұқтың әртүрлі тайпаларынан шыққан түріктер жиналады... Фараб, Кенджида мен Шаш арасындағы жайылымдарда шамамен мыңға жуық түркі отбасылары ислам дінін қабылдаған».

Дегенмен, мұндай жеке жетістіктер көшпелі ортаның жалпы діни келбетін өзгерте алмады. Бұл кезеңде түркілер әлі де өздерінің ежелгі тәңірлік дүниетанымына берік болды.

Географтар исламның солтүстік-шығыс шекаралары Саманидтер мемлекетінің ықпалымен шектесетінін атап өткен. Түркілер жалпы мұсылмандарға қарама-қарсы қойылды, тек Сырдария бойындағы ислам қабылдаған және Саманидтердің қоластына өткен түркілер ғана бұл ерекшеліктен тыс саналды.

ХРИСТИАНДЫҚТЫҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЫҒЫСТЫРЫЛУЫ

Исламмен қатар, кейбір өңірлерде христиандық та белсенді түрде таралып отырды. Несториандық ХІІ ғасырдың соңы – ХІІІ ғасырдың басында Орталық Азиядан Жетісу мен Шығыс Қазақстанға қоныс аударған наймандар арасында кең таралды. Найман ханы Күшлік тіпті мұсылмандарды қудалап, олардан «не христиандықты, не буддизмді қабылдауды, болмаса, ең болмағанда, сырттай болсын өз дінінен бас тартып, қытайлық киім киюді» талап еткен. Жетісу өңірінде XIV ғасырдың алғашқы жартысында мұсылман Али-сұлтан билігі тұсында христиандарға қарсы қанды қудалау жүргізілді, көптеген миссионерлер өлтірілді. Осылайша христиандық қазақ даласынан ығыстырылды. XIX ғасырда христиан дінін еске түсіретін жалғыз белгі — Керей тайпасының тамғасы болып қалған крест іспеттес таңба еді.

ҰЛЫ ДАЛАДАҒЫ МОҢҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ (XIII–XIV ҒАСЫРЛАР)

Моңғол шапқыншылығы Орта Азия мен Қазақстанға дәстүрлі діни сенімдерін ұстанған жаңа түрік және моңғол тайпаларын әкеліп, исламның таралуын біршама тежеді. Алайда Орта Азияда моңғолдар тез арада түрік тілін қабылдап, отырықшы мәдениетке бейімделіп, соның ішінде исламға да бой ұсына бастады. Мүбәрак-шах (1266, Чагатайдың шөбересі) мұсылман болды. Борақ хан да өмірінің соңында исламды қабылдады.

1318–1326 жылдары билік құрған Кебек хан Мауараннахрға орнығып, Қашқадария аңғарында сарай салдырды — бұл оның көшпелі дәстүрден ірге ажыратқанын білдіретін. Тарихшылар оны исламды қолдаушы ретінде сипаттайды.

Оның мұрагері Тармашарин (1326–1334) мұсылман болып, В.В. Бартольдтың айтуынша, «моңғолдың Орта Азиядағы мемлекетіндегі исламның толық үстемдігін орнатты».

ШАҒАТАЙ ҰЛЫСЫНЫҢ БӨЛІНУІ ЖӘНЕ ИСЛАМНЫҢ БЕКУІ (XIV–XV ҒАСЫРЛАР)

1340-жылдары Чагатай ұлысы екі мемлекетке бөлінді:

• Батыс бөлігі (Шағатай): Мауараннахрдың негізгі бөлігін қамтыды, отырықшы өңірлерде ислам барған сайын беки түсті.

• Шығыс бөлігі (Моғолстан): Шығыс Түркістан мен Балқаштың шығысындағы кең далалар кірді. Көшпелі «моғолдар» өздерін нағыз моңғолдық көшпелі дәстүрдің сақтаушылары ретінде таныды.

Орта Азиялық Екіөзен (мавранахр) аралығында исламның позициясы барған сайын нығая түсті. Тимурдың дәуірінен сәл бұрын Хорезм саяси дербестікке ие болды; оның билеушілері исламға сүйенді. Соғылған монеталарда «билік Құдайға тән» деген жазу болды.

Тимур билікке келгенде, бұл көшпелі ақсүйектердің отырықшы исламдық өркениетке біржола бет бұрғанын көрсетті. Өз астанасын Самарқандқа көшірген Тимур мұсылман әлемінің отырықшы мәдениетін барынша қолдады. Хорезм шағатайлықтарды (чагатаевтарды) нағыз мұсылмандар деп танымай, осы себеппен Тимурдың билігіне бағынудан бас тартты.

Өз алдына бөлініп дербес болған Моғолыстандағы көшпенділер, өздерін моғолмыз деп атайтын және өздерін көшпенді моңғол салтын сақтаушы ретінде есептейтін. Моғолстанда ел билеушісі Тоғылық-Темір (1348–1362) исламға кіргенімен, халқының көбі бұрынғы сенімдерін ұстанды. Алайда ХV ғасырдың басында ислам Моғолстанда да үстемдік құрды.

1408 жылы билікке келген Мұхаммед-хан исламды қызу насихаттап, қарсы келгендерді қатаң жазалады. ХV ғасырдың екінші жартысында көрші мемлекеттер моғолстандықтарды мұсылман халық ретінде мойындады.

ИСЛАМНЫҢ ТАРАЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ СЕБЕБІ

Орта ғасырлар бойы ислам қазақ даласына біртіндеп таралып, жаңа көшпелі топтарды қамти түсті. Бұған екі негізгі фактор әсер етті:

1) Орта Азиядағы мемлекеттердің ықпалы (Сауда және Өркениет):

Орта Азия мен Қазақстан ежелден Таяу Шығыс елдерімен тығыз саяси, экономикалық және мәдени байланыста болды. VII–VIII ғасырлардан бастап Таяу Шығыс мұсылман әлемінің орталығына айналғанда, Орта Азия елдерінің исламды қабылдаудан басқа жолы қалмады. Өйткені, сол кезде Исламды қабылдамау – мұсылман елдерінің әскери күшіне қарсы тұру, олармен қалыптасқан сауда-саттыққа қауіп төндіру және сол дәуірдегі керемет өркениеттен тыс қалу қаупін туғызды. Көшпелі дала өз өмірі мен ырғағын сақтағанымен, Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның оазистерімен арадағы сауда, саяси және мәдени байланыстар исламның таралуына жағдай жасады.

2) Еділ бойындағы мұсылман мемлекеттері (Алтын Орда):

Дешті-Қыпшақ көшпенділеріне исламды насихаттау Алтын Орда ханы Беркенің (1255–1266) тұсында басталып, Өзбек хан (1312–1340) дәуірінде күшейе түсті. Ислам таратушы діндарлар Еділ бойынан, Орта Азиядан және Иран сияқты Таяу Шығыс елдерінен келді. Араб-парсы әлемін аралаған көптеген сопылық бағыт өкілдері де осы миссияға белсене қатысты.

СОПЫЛЫҚ ЖОЛЫНЫҢ РӨЛІ

Оңтүстік Қазақстандағы көшпелі түрік тайпалары арасында исламның таралуына зор ықпал еткен тұлғалар:

• Қожа Ахмет Ясауи (1166–1167 жж., Түркістан): Сайрам (Исфиджаб) қаласынан шыққан, Ясауия сопылық жолының негізін қалаушы. Оның хикметтері Алланың ұлылығын, тақуалық пен кішіпейілділікті жырлап, исламдық дүниетанымның кең жайылуына үлкен әсер етті.

• Нақшбандия тариқаты: XIV ғасырда Бухарада пайда болған бұл тариқат қазақ даласына еніп, дүниеқоңыздықтан бас тартуды, тазалық пен рухани тәрбиеге ден қоюды насихаттады. 

alfarabinur kz (орыс тілінде)