Менделеев кестесіндегі элементтердің периодтық жүйесі – химия әлеміндегі мәліметтер жиынтығы. Кестенің жеті периоды мен сегіз тобын 118 торкөз (ұяшық) құрайды. Қазіргі кезде оның 110-ы элементтермен толтырылған. Енді периодтық кестенің әр ұяшығында химиялық элемент туралы қандай ақпарат берілген екен, соның сырына үңілейік. Әр элементтің атомдары электрон, протон, нейтрон деген бөлшектерден құралған.

Химиялық элементтің рет нөмірі оның ядросындағы протон санын көрсетеді. Атомның электрбейтарап  яғни зарядсыз болу себебі оның ядросындағы протонның саны (+заряды) ядро маңындағы электронның санына (–зарядқа) тепе-тең болуынан. Мысалы, атомы ең кіші элемент – сутегінің ядро заряды +1-де, ал ядросының сыртында заряды –1-ге тең бір электроны бар. Оттегінің атомының ядро заряды +8-ге тең, оның айналасында әрқайсысының ядро заряды –1 болатын сегіз электрон айналады.

Яғни, элементтің рет нөмірі арқылы оның электрондарының санын да табуға болады деген сөз.   

Ал ядродағы нейтрон санын (N) элементтің салыстырмалы атомдық массасынан (А_г) протон санын (Z) шегеріп табуға болады:

N=A_r-Z

Себебі, атомның негізгі массасын протондар мен нейтрондар құрайды, ал электронның массасы өте елеусіз.

[m(е^—)=m(р⁺)/1837] болғандықтан ескерілмейді.

Атомды құраушы қарапайым бөлшектер

1911 жылы ағылшын ғалымы Э. Резерфорд ұсынған атом құрылысының моделі планетарлық жүйені еске түсіреді. Күнді айналған ғаламшарларға ұқсайды. Сондықтан оны «Атомның планетарлық моделі» деп те атайды. Күнді айнала қозғалған планеталар сияқты, оң зарядты ядроны теріс зарядты электрондар айналады. Атом көлемі күн жүйесінің аса кішірейген [m(атом)<3,9*10^-22г] көшірмесі сияқты. Атом құрылысы мен аспан денелері арасындағы ұқастық таңғажайып. Бұл ұқсастық  - әлемнің біртұтастығын және  оның жаратушысының бір екенінінің өте айқын дәлелі.

Электрондардың ядроны айнала қозғалысы макродүниенің және микродүниенің заңдарына бағынады. Ядроның маңындағы электрондар қабаттарға яғни орбиталарға бөлініп қозғалады. Мысалы, сутек атомында бір қабат және онда жалғыз ғана электроны бар. Оттектің сегіз электроны екі қабатты құрайды.  Ішкі қабатта 6 электрон айналса, сырқы қабатта 2 электрон өз орбитасында айналады. Ал темір атомындағы жиырма алты электрон төрт қабаттан тұрады.

₊₁Н 1е^—;    ₊₈О 2е^—,6е^—;    ₊₂₆Ғе 2е^—,8е^—,14е^—,2е^—;

Ядроны айнала қозғалған электрон заряды қарсы аттас ядроға тартылып ”құлап та қалмайды,  я болмаса, одан алыстап, қарасын үзіп, қаңғып та кетпейді. Немесе, қанша көп болса да электрондар (110-нан аса  электрондары бар атомдар да бар) бір-бірімен соғылысып, қақтығысып та қалмайды. Әр электронның ядро айналасында қозғалатын өз реті, өз заңдылығы сақталады. Қанша элемент атомдары болса ,олардың әрқайсысының  сонша өз электрон дүниесі бар жеке әлем іспетті.  

Мысалы, өзіміз күнделікті қолданып жүрген қант-сахарозаның С₁₂Н₂₂О₁₁ бір молекуласында  12*6+22*1+11*8=72+22+88=182 электрон бар, солар қалай соғылысып қалмайды немесе жолынан шатасып кетпейді деп таң қаласың. Енді бір шай қасық қанттағы (массасы »10 г.) электрон санын есептеп көрейік. Зат мөлшері:  

n(С₁₂Н₂₂О₁₁)=m/М=10/342=0,03 моль, яғни

N(С₁₂Н₂₂О₁₁)= n*N_A = 0,03*6,2*10²³=0,186*10²³

молекула болады. Ондағы электрон саны

N(е^—)=0,186*10²³ немесе 186*10²⁰. 

Бір шай қасық қанттың осынша электрондары өз ретімен қозғалып, қанттың молекуласы бұзылмай өзінің химиялық және физикалық қасиеттерін (ақ түсін, тәтті дәмін, суда ерігіштігін, т.б.) сақтайды. Егер де бір электрон бірдеңеге ұшыраса, онда оның атомы қирайды да (машинаның бір болты түсіп қалса, не болар еді?), ол өз кезегінде молекуланың бұзылуына әкеліп соғады. Мәселен, қантты өртесе, ол қант емес көмірге айналады. Осылайша, қарапайым мысалдан-ақ, зат құрамындағы өте кішкентай электрон деген бөлшектің табиғатта атқаратын  қызметінің аса маңызды екенін түсінуге болады.    

Айналамыздағы кез-келген зат туралы осыны айтуға болады.

Табиғатта кездейсоқтық жоқ, әр заттың өз орны, өз реті, өз жолы, өз қызметі бар. Яғни, барлық нәрсе өз ішінде көзге көрінбейтін атомдар дүниесінің ішкі заңына бағынады. Сыртқы әлем түгел ғарыш дүниесінің жолымен жүреді. Бұған қарағанда, макроәлем мен микроәлем ұқсас. Өйткені олардың негізі бір, заңы бір.

Әлия Есқалиқызы Темірболатова,
химия ғылымдарының кандидаты